Η περιπέτεια των Σαρακατσαναίων στα Σκόπια

Γράφει ο Δημήτρης Γαρούφας *

-

Όταν το 1941 η Γερμανία εισέβαλε στα Βαλκάνια και κατέλαβε Σερβία, Ελλάδα κλπ, στη νότια Σερβία, στην περιφέρεια Βαρδαρίου (όπως ονόμαζαν οι Σέρβοι την περιοχή του σημερινού κρατιδίου των Σκοπίων) υπήρχε ένα μωσαϊκό εθνοτήτων.Υπήρχαν Αλβανόφωνοι, Βουλγαρόφωνοι, οι Σλαβόφωνοι, οι μουσουλμάνοι τουρκογενείς και στη νότια περιοχή σημαντικός αριθμός γραικομάνων (δηλαδή σλαβόφωνων πολιτών ελληνική συνείδηση) και δεκάδες χιλιάδες βλαχόφωνων στην περιοχή Μοναστηρίου που ήταν τρίγλωσσοι.

Υπήρχαν και περίπου 4.000 Σαρακατσαναίοι με έντονη Ελληνική συνείδηση, που μιλούσαν μόνο την Ελληνική γλώσσα και μέχρι τότε ζούσαν αυτόνομοι ως νομάδες (δεν υπηρετούσαν στρατιωτική θητεία στη Σερβία, δεν χρησιμοποιούσαν τα σέρβικα δικαστήρια κάνοντας χρήση των σναφικών δικαστηρίων κλπ.).

Για να δει κάποιος την εξέλιξη του κρατιδίου των Σκοπίων και πως με εκβιασμούς και καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων προσπάθησε ο Τίτο να δημιουργήσει αυτό το κρατίδιο και την ανύπαρκτη "μακεδονική" εθνότητα, πρέπει να δούμε την τύχη και πορεία της Ελληνικής μειονότητας και ειδικά των Σαρακατσαναίων, που ήταν η πιο δυναμική Ελληνική ομάδα.

Οι Σαρακατσαναίοι ζούσαν νομαδικά στις περιοχές των Γευγελής, Μοναστηρίου κλπ. Από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα και μέχρι το 1944 δεν είχαν επαφές με τους ντόπιους, μιλούσαν μόνο ελληνικά και είχαν προσωρινές ταυτότητες του σερβικού κράτους με ελληνικά ονοματεπώνυμα και την ένδειξη "Ελληνικής καταγωγής και εθνότητας".

Με τη δημιουργία του κρατιδίου υποχρεώθηκαν όλοι οι Σαρακατσαναίοι να υπογράψουν κάποια δήλωση εν λευκώ, την οποία στην συνέχεια συμπλήρωσαν οι αρχές του νεοσύστατου κρατιδίου και εξέδιδαν νέες ταυτότητες. Κατ' αρχήν στις νέες ταυτότητες τους έδιναν σλαβικά επίθετα. Συνήθως έπαιραν το όνομα του πατέρα, πρόσθεταν την κατάληξη "εφ" ή "ωφ" και το έκαναν επίθετο. Δηλαδή ο Βαγγέλης Μαριόλας του Χρήστου γινόταν πλέον "Χρήστεφ", ενώ πουθενά δεν φαινόταν πλέον η Ελληνική καταγωγή.

Επειδή υπήρξαν αντιδράσεις έντονες από τους Σαρακατσαναίους, το 1947 παρέπεμψαν σε δίκη έξι Σαρακατσαναίους (Μαργιόλα, Χ. Αποστόλου, Χ. Μπάρτζιο, Ι. Τζελέπη, Γ. Χουσνή κλπ.) με την κατηγορία της κατασκοπίας υπέρ της Ελλάδας και το Στρατοδικείο του νεοσύστατου κρατιδίου τους καταδίκασε σε πολυετείς φυλακίσεις.

Ταυτόχρονα, σαν διοικητικό μέτρο αποφασίζεται ο εκτοπισμός των Σαρακατσαναίων (που βρίσκονταν στις περιοχές Γευγέλης, Στρωμνίτσας κλπ) σε απόσταση περίπου 150 χιλιομέτρων από τα ελληνικά σύνορα, στην περιοχή του Στιπ και Τίτο Βέλες.

Ορίζεται ότι σε απόσταση 70 χιλιομέτρων από τα ελληνικά σύνορα η σύλληψη κάποιου από αυτούς θα θεωρείται αδίκημα και στις νέες ταυτότητες που τους δίνουν υπάρχει και η ένδειξη "Κ" που σήμαινε ταυτόχρονα "Καρακατσάνος", αλλά και "Κοντρόλ" μιμούμενοι προφανώς το αστέρι που έβαζαν οι Γερμανοί στους εβραίους.

Εκτοπίζοντάς τους, παίρνουν και τα κοπάδια με τα πρόβατα χωρίς καμιά αποζημίωση με ένα σατανικό σχέδιο: Έβγαλαν μια διαταγή, ότι στις ενοικιάσεις λιβαδιών θα συμμετέχει μόνο ο αρχιτσέλιγκας, δηλαδή ο αρχηγός ομάδας συγγενικών οικογενειών συνήθως, δηλώνοντας στο όνομά του το όλο βιός που είχε το τσελιγκάτο. Μόλις έγινε αυτό, βγάλανε νέα διαταγή με την οποία ορίζονταν πως όποιος δήλωσε πάνω από 400 πρόβατα κατάσχονται τα παραπάνω χωρίς αποζημίωση υπέρ του κράτους κι έτσι μόνο από την περιοχή της Γευγελής κατασχέθηκαν την 1/4/1947 περίπου 35.000 πρόβατα χωρίς καμία αποζημίωση.

Οι εκτοπισμένοι στις βόρειες περιοχές Σαρακατσαναίοι υποχρεώθηκαν να φοιτήσουν σε σχολείο όπου μάθαιναν τη "μακεδονική γλώσσα", ενώ η χρήση της ελληνικής σήμαινε τιμωρία και γι΄αυτό οι γονείς τη μάθαιναν κρυφά στα παιδιά χαράσσοντας τα ελληνικά γράμματα σε ξύλινες πλάκες και μιλώντας ελληνικά μόνο τα βράδια στα σπίτια και χρησιμοποιώντας τα μόνο σε κοινωνικές σχέσεις μόνο τα ελληνικά επίθετα.

Ταυτόχρονα, οι φυλακισμένοι μεταφέρονταν από φυλακή σε φυλακή. Εκεί από ό,τι μου έλεγε ο Βαγγέλης Μαργιόλας που ήταν 20 χρονών τότε και είχε καταδικαστεί σε πολυετή φυλάκιση, συνάντησαν εκατοντάδες φυλακισμένους που καταδικάστηκαν με "στημένες" κατηγορίες, μόνο και μόνο γιατί σε συγκεκριμένες ενέργειες έδειχναν εμμονή στην ελληνική συνείδηση. Τα βασανιστήρια ήταν στην ημερήσια διάταξη κι έτσι του Β. Μαργιόλα του βγάλανε τα νύχια των ποδιών, ενώ ο ίδιος κατονόμασε δύο βλαχόφωνους, τους Χ. Σίδα από το Μοναστήρι και τον Γ. Γούδα από το Τίτο Βελές, που εκτελέστηκαν από τους φρουρούς μέσα στη φυλακή, ο ένας με ρόπαλα και ο άλλος από τα καθημερινά βασανιστήρια, ενώ την ίδια εποχή όσοι αντιδρούσαν στη "μακεδονοποίηση" εκτοπίζονταν ή δημεύονταν οι περιουσίες τους.

Ο Β. Μαργιόλας έμεινε επτά χρόνια στη φυλακή χωρίς να υποκύψει και μόνο το 1954-1955 επέτρεψαν πάλι στους Σαρακατσαναίους να κατεβαίνουν προς τα νότια Ελληνικά σύνορα, ενώ οι πιέσεις που δέχονταν ήταν συνεχείς και στην προσπάθεια αφομοίωσης έδωσαν υποτροφίες για σπουδές πανεπιστημιακές σε 3-4 νέους από πατριαρχικές οικογένειες, με στόχο ν' αρχίσει η αφομοίωση (και οι τέσσερις αυτοί που πιέστηκαν να σπουδάσουν εκεί, σήμερα είναι πετυχημένοι επιχειρηματίες στη Θεσσαλονίκη και ο ένας από αυτούς την περίοδο 1975-1982 διετέλεσε δήμαρχος Ν. Κορδελιού Θεσσαλονίκης).

Αυτή την εποχή άρχισαν να έρχονται από την Τασκένδη κάποιοι πολιτικοί πρόσφυγες που με δέλεαρ την εργασία, νέο σπίτι, και γειτνίαση με Ελλάδα, είχαν δεχθεί να δηλώσουν ότι είναι "Μακεδόνες". Αυτοί είπαν στις αρχές των Σκοπίων ότι οι Σαρακατσαναίοι δεν πρόκειται να αφομοιωθούν και ότι η παρουσία τους εκεί θα ξεσηκώσει και τους άλλους ελληνικής καταγωγής (μάλιστα ο Β. Μαργιόλας σε τηλεοπτική εκπομπή της ΕΤ3 που συμμετείχαμε το 1992 κατονόμασε τους εισηγητές αυτούς) και γι' αυτό αποφασίστηκε η εκδίωξή τους στην Ελλάδα ως "μη αφομοιώσιμης πληθυσμιακής ομάδας.

Εν όψει της νέας τακτικής το 1956 επιτροπή των Σαρακατσαναίων επισκέπτεται την ελληνική πρεσβεία και ζητεί βοήθεια, αλλά η απάντηση από την Ελληνική κυβέρνηση ήταν ότι δεν μπορεί να τους βοηθήσει η Ελλάδα γιατί "είναι μικρή χώρα και φτωχή" και δεν μπορεί να πιέσει (ζουν ακόμη κάποιοι από αυτούς που πήγαν ως επιτροπή) κι επειδή οι πιέσεις για φυγή ή αφομοίωση συνεχίζονταν, αναγκάστηκαν και έφυγαν οι Σαρακατσαναίοι από τα Σκόπια.

Την περίοδο 1963-1968 έφυγαν περίπου 3.500 άτομα που εγκαταστάθηκαν όλοι σχεδόν στην περιοχή Ελευθερίου - Κορδελιού Θεσσαλονίκης όπου ζουν και σήμερα και αποτελούν το 25% του δήμου Ελευθερίου και μάλιστα την περίοδο 1975-82 εξέλεγαν δήμαρχο έναν από τους λίγους που είχαν σπουδάσει εκεί, τον Γιάννη Γεωργίου, ο οποίος αρνήθηκε υποσχέσεις για "σταδιοδρομία σκοπιμότητας" και ήρθε στην Ελλάδα, όπου τα πρώτα χρόνια δούλευε εργάτης, και είναι ένας θαυμάσιος άνθρωπος.

Από τις χιλιάδες των Σαρακατσαναίων έμειναν στο κρατίδιο περίπου 100-150 οικογένειες (οκτώ οικογένειες στον Τύρναβο, δέκα στην Νιζόπολη κλπ) όπου ζουν μαζί με βλαχόφωνους και οι περισσότεροι έχουν κάνει μικτούς γάμους με βλαχόφωνους, και οι αλήθεια είναι ότι και σήμερα υφίστανται πιέσεις από τις αρχές του κρατιδίου και μάλιστα όταν το 1992 πήγε τηλεοπτικό συνεργείο από τοπικό κανάλι της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής το δημοσιογράφο Φ. Φουντουκίδη και μίλησαν για ελληνική καταγωγή, δέχθηκαν απανωτές επισκέψεις των αρχών του κρατιδίου.

Από τους 3.500 Σαρακατσαναίους που ήρθαν από την περιοχή Σκοπίων, όσοι είναι πάνω από 30 χρονών γεννήθηκαν εκεί, έζησαν όλα όσα προανέφερα και παραστατικά για τις περιουσίες τους που δημεύτηκαν, για τα ονοματεπώνυμα που άλλαξαν, για τα "κρυφά σχολειά" που άνοιξαν στα καλύβια να μαθαίνουν την Ελληνική γλώσσα, μέχρι το 1968 στα Σκόπια.

Αυτοί οι άνθρωποι είναι η ζωντανή μαρτυρία για την ολιγωρία του Ελληνικού κράτους, για την ολιγωρία των μέσων ενημέρωσης, που σχεδόν ποτέ δε μίλησαν για το δράμα τους, για την μεροληψία των οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Θα έπρεπε να αναρωτηθεί κάποιος που βρίσκονταν το επίσημο ελληνικό κράτος όταν αυτοί οι Σαρακατσαναίοι την περίοδο 1945-1968 διώκονταν;

Πού ήταν να διαμαρτυρηθεί η Ελλάδα όταν με το ζόρι τους άλλαζαν τα ονοματεπώνυμα, όταν τους φυλάκιζαν, και όταν τους εκτόπιζαν; Που ήταν να διαμαρτυρηθεί η Ελλάδα όταν μόνο από την Γευγελή τους πήραν 35.000 πρόβατα χωρίς αποζημίωση;

Φοβάμαι ότι δεν μπορεί να υπάρξει απάντηση γιατί τα λάθη του ελληνικού κράτους ήταν "κατ' εξακολούθησιν" και αυτά πληρώνουμε και σήμερα. Όλα αυτά δίνουν απάντηση και ερώτημα μερικών γιατί δεν "καταγράφεται" ελληνική μειονότητα στα Σκόπια.

Απλά γιατί η ηγεσία της εξουδετερώθηκε την περίοδο 1945-1960 και γιατί χρησιμοποιήθηκαν ποικίλα μέσα για την αφομοίωση, στους βλαχόφωνους καλλιεργείται η συνείδηση άλλης εθνότητας, ενώ όσοι αντιστέκονταν σθεναρά εκτοπίζονταν, φυλακίζονταν, και αν ακόμη αντιδρούσαν στην"μακεδονοποίηση" εκδιώκονταν, ενώ το ελληνικό κράτος σιωπούσε.

Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω ότι όλα αυτά δεν είναι υπερβολές γιατί υπάρχουν χιλιάδες Σαρακατσαναίοι στο Κορδελιό Θεσσαλονίκης που τα έζησαν, και κάποτε πρέπει να γραφτεί η ιστορία και αυτού του Ελληνισμού, ενώ πρέπει να υποχρεώσουμε κάποιους οργανισμούς που προασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα να ερευνήσουν, να μιλήσουν με αυτούς τους ανθρώπους, για να δουν πως δημιουργήθηκε αυτό το κρατίδιο και σε πόσες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στηρίχθηκε η "μακεδονοποίηση" αυτών που κατοικούν σ' αυτό το κρατίδιο.

Τέλος θα ήθελα να επισημάνω ότι η Ελλάδα ποτέ δεν υπήρξε μικρή, αλλά μικροπρεπής ήταν η συμπεριφορά αυτών που το 1955 αρνήθηκαν βοήθεια στο δοκιμαζόμενο Ελληνισμό των Σκοπίων, σ' αυτούς τους Σαρακατσαναίους που έδιωξε το καθεστώς των Σκοπίων ως "αναφομοίωτη πληθυσμιακή ομάδα".

-

* Ο Δημήτρης Γαρούφας είναι δικηγόρος και μέλος επιτροπών εθνικών θεμάτων και ατομικών δικαιωμάτων, συγγραφέας του βιβλίου "Οι Σαρακατσάνοι ομογενείς μας στη Βουλγαρία και την περιοχή των Σκοπίων" που εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1992 από τον ε.ο. Αφών Κυριακίδη.